بزرگنمايي:

سرزمين ايرانيان- پژوهشکده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي به عنوان مرکز تحقيقات گياهان دارويي کشور و منطقه، در مهرماه 1377 تأسيس شد و در سال 1380 به عنوان مرکز تحقيقات گياهان دارويي جهاد دانشگاهي مورد تصويب شوراي گسترش دانشگاه‌هاي علوم پزشکي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي قرار گرفت.

در حال حاضر اين پژوهشکده با بهره‌گيري از حضور بيش از 50 عضو هيأت علمي و محقق در قالب چهارگروه پژوهشي و پوشش همه زمينه‌هاي تحقيقات کاربردي گياهان دارويي و داروهاي طبيعي و سه مرکز خدمات تخصصي در زمينه‌هاي آناليز، فرمولاسيون، توليد نهال، بذر و فرآورده‌هاي دارويي گياهي و گياهان دارويي فعاليت دارد.

امروزه استفاده از گياهان دارويي و معطر به دليل گرايش مجدد انسان به طبيعت و محصولات طبيعي، رشد بسيار بالايي داشته است. توجه و گرايش به محصولات طبيعي منجر به توسعه استفاده از صنايع مختلف غذايي، دارويي و آرايشي بهداشتي از گياهان دارويي و معطر و ساير ترکيبات طبيعي در محصولات خود شده است و طبق آمار اتحاديه اروپا بازار اين محصولات از رشدي در حدود 20 درصد در سال برخوردار بوده است.

حجم تجارت جهاني گياهان دارويي از 60 ميليارد دلار در سال 1996 به 100 ميليارد دلار در سال 2010 افزايش يافته است و بر اساس پيش‌بيني بانک جهاني گردش مالي و تجارت جهاني متمرکز و مبتني بر گياهان دارويي و داروهاي گياهي به حدود 5 هزار ميليارد دلار خواهد رسيد.

ايران در زمينه گياهان دارويي نيز داراي پتانسيل‌هاي زيادي از لحاظ تنوع گونه‌هاي دارويي داراي ترکيبات ارزشمند، گياهان داراي ارزش اقتصادي بالا، نيروي انساني و منابع انرژي ارزان است. تحقيقات نشان مي‌دهد که بيش از 2 هزار و 300 گونه از گياهان کشور داراي خواص دارويي، عطري، ادويه‌اي و آرايشي- بهداشتي است. علاوه بر آن هزار و 728 گونه از اين گياهان به عنوان گياهان بومي ايران است و منحصرا در ايران رويش دارند.

از اين رو در اسناد بالادستي نظام بر توسعه صنعت گياهان دارويي تاکيد زيادي شده و در نقشه جامع علمي کشور گياهان دارويي در اولويت «الف» حوزه علوم پايه و کاربردي و طب سنتي در اولويت «ب» حوزه سلامت قرار گرفته است.

بر اساس سند چشم‌انداز 20 ساله، جمهوري اسلامي ايران تا افق 1404 در بخش گياهان دارويي و طب سنتي بايد 20 درصد ارزش بازار دارو و 20 درصد ارزش بازار داروي حوزه دامپزشکي کشور را توسط محصولات تائيد شده مبتني بر داروهاي گياهي و محصولات طبيعي و کشور  کسب کند؛ ضمن آن که بايد نسبت به افزايش صادرات گياهان دارويي و فرآورده‌هاي دارويي گياهي و فرآوده‌هاي گياهي براي حضور در بين 10 کشور اول دنيا اقدام کند.

کسب يک درصد سهم ثبت اختراع جهاني در حوزه گياهان دارويي و فرآورده‌هاي آن، کاهش سطح برداشت رسمي و غير رسمي از عرصه‌هاي طبيعي به 200 هزار هکتار در افق 1404 و افزايش سطح زير کشت گياهان دارويي و اسانس به 500 هزار هکتار از ديگر اهداف تعيين شده در اين سند است.

بر اين اساس در سند ملي گياهان دارويي و طب سنتي در حوزه طب سنتي و داروسازي سنتي بر کسب سهم 10 درصد ارزش بازار بهداشت کشور، کسب سهم 4 درصد ارزش بازار درمان کشور و کسب سهم 2 درصد ارزش بازار داروي کشور توسط محصولات تائيد شده مبتني بر داروهاي طب سنتي تاکيد شده است.

علاوه بر آن بر کسب رتبه اول منطقه در رفع نيازهاي سلامت و پزشکي در حوزه طب سنتي و صدور خدمات دانش فني و فرآورده‌هاي گياهي و طبيعي به ميزان 20 درصد از صادرات خدمات پزشکي کشور هدف گذاري شده است.

در اين راستا پژوهشکده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي در مهر ماه سال 1377 آغاز به کار کرد و در 20 تيرماه سال 1380 به عنوان مرکز تحقيقات گياهان دارويي جهاددانشگاهي به تصويب شوراي گسترش دانشگاه‌هاي علوم پزشکي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي قرار گرفت و اين پژوهشکده در حال حاضر داراي 4 گروه فارماکولوژي و طب کاربردي، فارماکوگنوزي و داروسازي، کشت و توسعه گياهان دارويي و بيوتکنولوژي گياهان دارويي است.

خلاصه فعاليت گروه‌هاي پژوهشکده

گروه فارماکولوژي و طب کاربردي در راستاي شناسايي اثرات درماني داروهاي گياهي و بومي سازي توليد موارد تاييد شده،‌ پژوهش در راستاي شناسايي اثرات درماني پروبيوتيکي و بومي سازي توليد موارد تاييد شده و پژوهش در راستاي شناسايي اثرات درماني داروهاي مکمل‌ و بومي سازي توليد موارد تاييد شده فعاليت مي‌کند.

همچنين در پژوهشکده گياهان دارويي گروه فارماکوگنوزي و داروسازي در مطالعه روش‌هاي استخراج، خالص‌سازي و بهينه‌سازي توليد ترکيبات گياهان و بررسي اثرات بيولوژيک آن‌ها، مطالعه روش‌هاي استخراج، خالص‌سازي و بهينه‌سازي توليد ترکيبات گياهان و بررسي اثرات بيولوژيک آن‌ها و شناسايي، استانداردسازي و فرمولاسيون فرآورده‌هاي طبيعي بر پايه مستندات طب سنتي و مدرن 4- توليد نيمه‌صنعتي ترکيبات طبيعي و نيمه‌سنتتيک فعاليت‌هايي را انجام مي‌دهد.

در اين پژوهشکده جمع‌آوري و شناسايي انواع گونه‌هاي گياهان دارويي ايران با ارائه شناسنامه کددار جمع‌آوري، شناسايي و ارزيابي توده‌هاي گياهان دارويي از مناطق مختلف، ارائه روش نوين بهينه‌سازي و به‌زراعي گياهان دارويي توسط کاربرد تکنيک‎ها و تيمارهاي نوين، توسعه و ايجاد پايگاه اطلاعاتي و داده‌اي هرباريوم گياهان دارويي کشور و توليد بذرهاي معتبر گياهان دارويي با ارائه شناسنامه کددار در گروه کشت و توسعه گياهان دارويي انجام مي‌پذيرد.

گروه بيوتکنولوژي گياهان دارويي نيز فعاليت‌هايي در زمينه استفاده از روش‌هاي مختلف کشت بافت جهت حفظ و نگهداري ژرم پلاسم گياهان دارويي، کاربرد در انتقال ژن، توليد متابوليت، باززايي مستقيم، تکثير درون شيشه‌اي و ... ريزازديادي و تکثير گياهان دارويي ارزشمند و مهم، توليد متابوليت‌هاي ثانويه ارزشمند و مهم با استفاده از کشت سوسپانسيون، کشت ريشه‌هاي موئين، بيوراکتورها، شناسايي و بررسي تنوع ژنتيکي و مولکولي گونه‌هاي گياهان دارويي ايران با استفاده از نشانگرهاي مولکولي جهت شناسايي، تفکيک مولکولي و ارزيابي توانمندي ژنتيکي آنها براي استفاده در برنامه‌هاي اصلاحي انجام مي‌شود.

همچنين بررسي تنوع سيتوژنتيکي توده‌هاي مختلف گياهان دارويي کشور جهت شناسايي و طبقه‌بندي و توليد گياهان با سطح پلوئيدي بالاتر بمنظور افزايش ميزان ماده موثره، استفاده از تکنيکهاي مختلف انتقال ژن و ايجاد گياهان تراريخته به منظور افزايش متابوليت‌هاي ثانويه، توليد متابوليت‌هاي خاص و ايجاد مقاومتهاي زيستي و غيرزيستي در گياهان دارويي، استفاده از ميکروارگانيسم‌هاي مفيد جهت افزايش توليد متابوليتهاي ثانويه با ارزش دارويي، تشکيل پژوهشکده بيوتکنولوژي گياهان دارويي کشور، ايجاد دوره تحصيلات تکميلي کارشناسي ارشد بيوتکنولوژي گياهان دارويي،‌ استفاده از تکنيک‌هاي مختلف افزايش بيان ژن، کاهش بيان ژن، خاموشي ژن و ... جهت توليد متابوليت‌هاي خاص و توليد انبوه مواد خاص درون گياهان تراريخت جهت موارد خاص دارو و درمان  Molecular farming) نيز در اين گروه مد نظر قرار دارد. 

همچنين جهاد دانشگاهي داراي يک مرکز خدمات تخصصي است که به توليد و تکثير انواع بذر و نشاء گياهان دارويي و معطر بمنظور ارائه به متقاضيان مربوطه،‌ توليد و تکثير انواع نهال‌هاي مثمر و غير مثمر (ارقام مالينگ سيب، جي اف بادام،‌ ارقام پربازده فندق، گردوي پيوندي، زيتون و...) و توليد و تکثير انواع گونه‌هاي زينتي و دارويي به منظور توسعه فضاهاي سبز شهري و جنگلي جهت ايجاد بستري مناسب جهت ارتقاي فرهنگ مصرف گياهان دارويي و فعاليت‌هاي آموزشي و تحقيقاتي مي‌پردازد.

مرکز خدمات تخصصي پژوهشکده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي همچنين، احداث و راه‌اندازي پارک و باغ بوتانيک و نمونه گياهان دارويي در چند نقطه از کشور باجاذبه توريستي، آموزشي-پژوهشي، کشت و توليد انواع گونه از ارقام تجاري پربازده گياهان دارويي و معطر به منظور تامين مواد اوليه گياهي جهت نيازهاي بازارهاي سنتي،‌ صنعتي و صادراتي و همچنين تامين مواد اوليه گياهي مورد نياز واحدهاي بسته‌بندي و صنعتي پژوهشکده گياهان دارويي و ساير مراکز مرتبط با جهاد دانشگاهي را انجام مي‌دهد.  

تلاش براي تکثير استاندارد گياهان دارويي

کشت بافت و سلول گياهي با استفاده از روش‌هاي مهندسي ژنتيک از ارکان مهم فناوري زيستي و به عنوان يکي از علوم پيشرفته دنيا به شمار مي‌رود و دريچه‌ تازه‌اي پيش روي دانشمندان و محققان علوم زيستي گشوده است، به نحوي که در مقايسه با روش‌هاي اصلاح سنتي گياهان، تسريع قابل ملاحظه‌اي در مدت زمان اجراي برنامه‌هاي اصلاحي به وجود آورده و امکان انجام تلاقي‌هاي بين جنسي را نيز فراهم کرده است.

در اين روش گياهان، در اتاق‌هاي کشت با دما و نور و شرايط کنترل شده با روش کشت بافت تکثير مي‌شوند. اين پژوهشکده نيز با ايجاد اتاق کشت، گياهان مورد نظر را از طريق کشت درون شيشه‌اي تکثير مي‌کند.

در اين اتاق گياهان دارويي همچون به‌ليمو، سرخدار، گل محمدي، آلوئه‌ورا، استويا، شيرين بيان، آويشن و نعنا فلفلي تکثير مي‌شوند.

مطالعه در زمينه ژنوم گياهان

به گزارش خبرنگار ايسنا، ژئوميکس، مطالعه ژن‌ها و عملکرد آنها و يکي از شاخه‌هاي علمي شناخته شده در حوزه زيست شناسي و ژنتيک است. اين علم به مطالعه توارث يا انتقال صفات از نسلي به نسل ديگر مي‌پردازد.

ژن‌ها حامل دستورالعمل‌هاي لازم براي ساختن پروتئين‌ها هستند که به نوبه خود فعاليت‌هاي سلول و اعمال مختلف بدن را تعيين مي‌کنند؛ از اين رو در بروز صفات گوناگون نقش دارند.

دانشمندان در قالب حوزه جديدي از علم با عنوان ژنوميکس به مطالعه اين دستورالعمل‌هاي ژنتيکي پرداخته‌اند. اين حوزه به مطالعه همه ژن‌هاي موجود در بدن يک ارگانيسم (ژنوم) و نيز تعامل اين ژن‌ها با يکديگر و با محيط اطراف آن مي‌پردازد و ساختار و عملکرد ژنوم را مطالعه مي‌کند. تمرکز اين شاخه علمي بر مطالعه و تفسير اطلاعات ژنتيکي يا همان ژنوم ارگانيسم است.

در اين راستا بخش ژئوميکس پژوهشکده گياهان دارويي نيز در زمينه انتقال ژن‌هاي موثر در توليد متابوليت‌هاي ثانويه (ترکيبات دارويي) بر روي گياه خشخاش مطالعاتي را در دستور کار دارند.

ايجاد "هرباريوم" ديجيتالي براي ارائه اطلاعات سودمند

"هرباريوم" يکي از مهمترين بانک‌هاي نگهداري گياهان است که به محققان و پژوهشگران اجازه مي‌دهد تا بدون لطمه به محيط طبيعي گياهان، مواد گياهي لازم در اختيار داشته باشند.

هرباريوم، در واقع محلي است که در آن نمونه‌هاي خشک شده گياهان به شيوه‌هاي علمي خاص نگهداري مي‌شود. اهميت هرباريوم‌ها به نسبت تعداد نمونه‌هاي موجود در آنها و وسعت مناطقي است که نمونه‌هاي گياهي آن را در بردارد.

پژوهشکده گياهان دارويي نيز با هدف جمع آوري، شناسايي و ايجاد بانک داده‌ها اقدام به راه‌اندازي هرباريوم گياهان دارويي کرده است. اين هرباريوم که سامانه‌اي پويا براي شناسايي گونه‌هاي بومي و غير بومي است، با  مساحتي بالغ بر 800 متر مربع و گنجايشي با حدود 40 هزار نمونه فعاليت خود را  از خرداد 1385 آغاز کرد.

در اين هرباريوم هم اکنون بيش از 2 هزار و 500 نمونه گياهي و حدود 500 گونه گياهي وجود دارد و 40 تا 50 مورد آن گياه بومي کشور است.

محققان اين بخش ضمن رصد کردن رويشگاه‌هاي گياهان دارويي ايران و جمع‌آوري و شناسايي آنها اقدام به مطالعات گياه‌شناسي مردمي نيز مي‌کنند؛ به اين معنا که ضمن شناسايي گونه‌هاي گياهي، با مراجعه به مردم اطلاعاتي در زمينه طب سنتي گياهان دارويي منطقه کسب مي‌کنند و به اين ترتيب اين داده‌ها که از نسلي به نسل ديگر بدون مکتوب شدن در منابعي، منتقل مي‌شود، در يک بانک داده‌ جمع‌آوري خواهد شد.

کشف و معرفي 6 گونه گياهي جديد به دنيا از جمله فعاليت‌هاي عمده اين هرباريوم است که از آن جمله مي‌توان به کلماتيس ايراني (Clematis Iranica)، لاتيروس الموتي (Lathyrus Alamutenisis) و فرولا کوه‌هاي هزار لاله (Ferula hezarlalehzarica) اشاره کرد.

با توجه به وسعت اقدامات هرباريوم گياهي، پژوهشکده گياهان دارويي اقدام به ايجاد هرباريوم ديجيتالي کرده است که در آن اطلاعات مورد نياز گياهان عرضه مي‌شود.

توليد نهال و نشاء استاندارد در پژوهشکده گياهان دارويي

پژوهشکده گياهان دارويي در بخش خدمات تخصصي با ايجاد گلخانه اقدام به توليد بذر و نهال 20 هزار گونه گياهي استاندارد به منظور استخراج ماده موثره کرده است.

به‌ليمو، گل محمدي، بادرنجبويه، آلوئه‌ورا، رزماري، لاوندر (اسطوخودوس)، گل راعي، آويشن، سرخدار، سنبل‌الطيب، نعنا فلفلي، مريم گلي، استويا و خارمريم از جمله گياهاني هستند که نهال و نشاء آنها به صورت انبوه در بخش گلخانه پژوهشکده گياهان دارويي توليد مي‌شود.

توليد نهال زيتون و عصاره‌گيري از برگ آن از ديگر اقدامات اين بخش است. عصاره برگ زيتون کاهش‌دهنده قند خون است.

مرکز خدمات تخصصي توليد فرآورده‌هاي دارويي و معطر گياهي

توليد دمنوش‌ها، قرص، کپسول و شربت‌ها با منشا گياهي از جمله فعاليت‌هاي مرکز خدمات تخصصي توليد فرآورده‌هاي دارويي و معطر گياهي پژوهشکده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي است. محققان اين بخش موفق به توليد 38 قلم دمنوش گياهي شدند که به بازار عرضه شده است.

رونمايي از اولين داروي گياهي درمان آلزايمر جهان

رونمايي و افتتاح خط توليد داروي «مليتروپيک» که اولين داروي گياهي ضد آلزايمر جهان است از ديگر فعاليت هاي انجام شده در پژوهشکده  گياهان دارويي جهاد دانشگاهي است که مطالعه اين دارو بر روي 42 بيمار مبتلا به آلزايمر خفيف تا متوسط در سنين بين 65 تا 80 سال انجام شد و در جهان 4 نمونه داروي ضد آلزايمر وجود دارد که همه آنها شيميايي است.

تحقيقات اين دارو از سال 83 با مشارکت يک تيم 8 نفره از دانشمندان ايراني در حوزه‌هاي مختلف آغاز شده است و برنامه‌ريزي براي توليد ماهانه 50 هزار جعبه محتوي 30 کپسول از اين دارو انجام شده است. 

کسب مقام نخست گروه پژوهشي کشت و توسعه گياهان دارويي

همچنين در سال گذشته در بين گروه‌هاي تخصصي پژوهشي کشاورزي و منابع طبيعي، گروه پژوهشي کشت و توسعه گياهان دارويي جهاد دانشگاهي موفق به کسب مقام نخست شد. بدين ترتيب که از سوي اداره کل برنامه‌ريزي و توسعه معاونت پژوهش و فناوري جهاد دانشگاهي با موضوع اعلام نتايج ارزشيابي عملکرد گروه‌هاي پژوهشي در سال 1393، گروه پژوهشي کشت و توسعه گياهان دارويي جهاد دانشگاهي موفق به کسب مقام نخست در بين گروه‌هاي تخصصي پژوهشي کشاورزي و منابع طبيعي شد.