بزرگنمايي:

خليج گرگان بخشي از شبه جزيره ميانکاله و اولين تالاب بين‌المللي ثبت‌شده در فهرست تالاب‌هاي کنوانسيون رامسر است. در اين خليج که 100 هزار هکتار مساحت دارد، 40 گونه پرنده زندگي مي‌کنند و زمين‌هاي اطراف آن نيز پوشيده از شنزارهاي ساحلي، زمين‌هاي باتلاقي، آبگيرها، مرداب جنگلي با پوشش درختچه‌هاي گز، جنگل انارستان، بوته‌هاي تمشک و زمين‌هاي پست است.

اين منطقه يکي از ذخيره‌گاه‌هاي هشت‌گانه بيوسفري است که در 12 کيلومتري ضلع شمالي شهرستان بهشهر واقع شده است. اين تالاب به دليل داشتن شرايط منحصر به فرد اکولوژيکي مأمن بسيار مناسبي براي زمستان گذراني پرندگان مهاجر به شمار مي‌رود و از اين نظر به عنوان يکي از ذخاير با ارزش کره زمين لقب يافته و توسط سازمان يونسکو براي اين منطقه شناسنامه‌اي که خصوصيات آن را به صورت کامل تشريح و آن را به عنوان محلي که بايد جهت انجام مقاصد علمي و تحقيقاتي و پژوهشي به دقت مورد حفاظت قرار گيرد، تهيه شده است.

موقعيت جغرافيايي خليج گرگان

حيات اين خليج از يک سو در اختيار درياي خزر است و از سوي ديگر از طريق رود ولگا تامين مي‌شود؛ ولي در سال‌هاي اخير به دليل برخي پديده‌هاي اقليمي نظير خشکسالي، کاهش بارندگي و پس‌روي درياي خزر حيات اين خليج دستخوش تغييراتي شده و به سمت خشکي در حال حرکت است.

در حالي تراز آب خليج گرگان در حال کاهش است که اين منطقه در زمره پناهگاه‌هاي حيات وحش کشور است که به علت اهميت زياد آن به عنوان ذخيره‌گاه «زيست کره» در جهان به ثبت رسيده است؛ چراکه همه ساله ده‌ها هزار نوع پرندگان مهاجر آبزي و کنار آبزي وارد اين منطقه مي‌شوند و توليد مثل و زمستان گذراني مي‌کنند.

خوتکا، فلامينگو (مرغ آتشين)، باکلان، پليکان (مرغ سقا)، حواصيل، اکرت، انواع آب‌چليک و انواع مرغابي نظير قو و غاز خاکستري در مسير مهاجرت خود از سيبري به اين پناهگاه حيات وحش ايران وارد مي‌شوند و اين روند تا اواخر آبان ماه که کوچ آخرين گروه از پرندگان نظير غازها و قوها است، ادامه دارد. 

خليج گرگان زيستگاه پرندگان مهاجر

علاوه بر پرندگان آبزي انواعي از پرندگان خشکي‌زي و گونه‌هايي از حيواناتي چون خرس، خوک، شغال، روباه، گرگ، انواع گربه‌هاي وحشي، خرگوش، جوجه تيغي، سنجاب و سمور در اين منطقه زندگي مي‌کنند.

تراز آب تالاب گرگان به دليل تغييرات اقليمي در حال کاهش است که به گفته دکتر عليزاده، محقق حوزه درياي خزر اين امر بيشتر متاثر از اثرات تغيير اقليم بر روي ولگا است و اقدامات زيادي براي حيات‌بخشي اين تالاب نمي‌توان انجام داد، مگر آنکه انسان فشار زيادي به اين محيط وارد نکند.

وضعيت خليج گرگان به عنوان بزرگترين زيست کره

دکتر حميد عليزاده، عضو هيات علمي پژوهشگاه اقيانوس‌شناسي و علوم جوي خليج گرگان را بزرگترين ساحل جنوبي خزر در ايران دانست و گفت: تراز آب اين خليج دستخوش تغييرات زيادي شده که اين امر ناشي از يک فرآيند طبيعي است.

وي خاطرنشان کرد: 10 تا 12 سال قبل تراز آب اين خليج در حال افزايش بوده؛ ولي در سال‌هاي اخير تراز آن رو به کاهش رفته است.

عليزاده اوج افزايش تراز آب اين خليج را در سال 1995 ميلادي ذکر کرد و يادآور شد: از اين سال به بعد سطح آب در خليج گرگان دائما در حال افزايش و يا کاهش بوده است.

«ولگا»؛ رود حيات‌بخش خزر و خليج گرگان

عضو هيات علمي پژوهشگاه اقيانوس‌شناسي و علوم جوي، رود ولگا را حوضه آبريز درياي خزر دانست و ادامه داد: در سال 2010 خشکسالي شديدي در حوضه آبريز ولگا رخ داد که منجر به خشک شدن برخي از تالاب‌هاي اطراف مسکو و آتش گرفتن جنگل‌هاي اطراف آن شد.

عليزاده سال 2010 را نقطه اوج کاهش تراز آب ولگا عنوان کرد و افزود: در اين سال 25 تا 30 سانتيمتر تراز آب اين رود کاهش يافت.

اين محقق حوزه درياي خزر با تاکيد بر اينکه از سال 1995 تاکنون حدود يک متر و 10 سانتي‌متر تراز آب رود ولگا کاهش يافته است، يادآور شد: از سال 1978 تا 1995 ميلادي حدود 2.3 تا 3.4 افزايش تراز در اين حوضه داشتيم؛ ولي از سال 1995 تاکنون نيمي از اين ميزان از بين رفته است.

عليزاده دليل اين امر را اثرات تغيير اقليم بر روي اين رود دانست و گفت: اين کاهش تراز آب باعث شده است که تالاب‌هايي که با افزايش تراز آب ولگا احيا شده بودند، با اين کاهش کوچک و محدود شوند.

وي با بيان اينکه در چنين وضعيتي عملا انسان نمي‌تواند اقدام خاصي انجام دهد، تاکيد کرد: تنها کاري که مي‌توان انجام داد، اين است که فشار بيشتري به اين محيط وارد نکنيم. زماني که به طور طبيعي به دليل تغيير اقليم و کاهش بارندگي بر محيط فشار وارد شده است، انسان نبايد فشار مضاعفي بر آن وارد کند.

اثرات تغيير اقليم بر رود ولگا

عليزاده با بيان اينکه رود ولگا از گذشته‌هاي دور شاهد نوسانات زيادي بوده است، گفت: افزايش و کاهش «دبي» رود ولگا تنها به دليل فعاليت‌هاي انساني نيست، بلکه تغييرات اقليم نيز در آن اثرگذار بوده است.

وي در اين باره توضيح داد: در زمان احداث سدهاي رود ولگا حجم ورودي آب به اين سدها حدود 150 کيلومتر مکعب بوده است که ميزان آب ورودي به اين سدها در سال‌هاي اخير به حدود 75 تا 80 کيلومتر مکعب رسيده است.

عضو هيات علمي پژوهشگاه اقيانوس‌شناسي و علوم جوي با بيان اينکه اين وضعيت براي برخي از سدهاي کشور نيز رخ داده است، اظهار کرد: به عنوان نمونه حجم آب ورودي به سد سفيدرود در ابتدا 1.8 کيلومتر مکعب بوده است که اکنون به حدود 1.2 کيلومتر مکعب رسيده است.

اقدامات حيات‌بخشي براي خليج گرگان

وي در پاسخ به اين سوال که آيا مي‌توان برنامه‌ريزي خاصي براي حيات‌بخشي اين حوضه آبريز داشته باشيم، توضيح داد: اگر از سوي ايران و همچنين کشورهاي حوزه درياي خزر هيچ آبي از حوضه آبريز خزر براي بخش‌هاي صنعت و يا کشاورزي استفاده نشود، مي‌توان اميد داشت که تراز آب درياي خزر و خليج گرگان به ميزان يک متر افزايش يابد.

عليزاده با بيان اينکه خليج گرگان بر خلاف مرداب انزلي به درياي خزر راه دارد، ادامه داد: خليج گرگان به درياي خزر راه دارد، از اين رو آب آن شبيه آب درياي خزر است؛ ولي در تابستان به دليل تبخير آب آن، مقداري شوري آن افزايش مي‌يابد.

اين محقق با بيان اينکه تراز آب در خليج گرگان و درياي خزر به دليل کاهش تراز آب رود ولگا در حال کاهش است، يادآور شد: از آن‌جايي که تراز آب در حال کاهش است؛ از اين رو کاري خاصي نمي‌توان براي آن انجام داد.

اگر روند خشکي ادامه يابد ...

عضو هيات علمي پژوهشگاه اقيانوس‌شناسي با اشاره به وضعيت کاهش و افزايش تراز آب در خليج گرگان، اظهار کرد: در گذشته طي هزاران سال قبل تراز آب در اين خليج در حد 2 تا 3 متر کاهش يافته است.

وي با تاکيد بر اينکه خليج گرگان بارها و بارها کوچک و يا بزرگ شده، ولي هيچ‌گاه خشک نشده است، خاطرنشان کرد: با توجه به شرايط هيدرولوژيکي آب، بعيد به نظر مي‎رسد که آنقدر تراز آب کاهش يابد که خليج گرگان به طور کامل خشک شود، ولي ممکن است ابعاد آن کوچک شود.